کشاورزی سنتی، از جنبه‌های مختلفی آسیب های قابل توجهی به محیط زیست وارد می‌کند. کشاورزی پایدار مجموعه‌ای از شیوه‌های کشاورزی است که هدف آن تامین نیازهای فعلی بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای برآوردن نیازهایشان است. در حقیقت کشاورزی پایدار برای حفاظت از محیط زیست، کمک و گسترش منابع طبیعی و استفاده بهینه از منابع تجدیدناپذیر استفاده می‌شود. البته صرفاً نمی‌توان کشاورزی پایدار را یک روش کشاورزی به شمار آورد. در حقیقت کشاورزی پایدار یک تعهد ویژه نسبت به رفاه حال و آینده سیاره زمین و تمامی ساکنان آن در نظر گرفته می‌شود.
اهداف کشاورزی پایدار
اهداف کشاورزی پایدار عبارتند از:
- حفاظت از محیط زیست
- حفظ سلامت و طول عمر زمین کشاورزی و حفظ حاصلخیزی خاک
- سود اقتصادی برای کشاورزان
- ارتقای نظارت بر محیط زیست
- افزایش رفاه برای کشاورزان، جوامع و حیوانات آن‌ها
اهمیت کشاورزی پایدار
در حال حاضر دنیا با چالش‌های زیست محیطی و جمعیت رو به رشد جهانی مواجه است. در این برهه زمانی نمی‌توان اهمیت کشاورزی پایدار را نادیده گرفت. اهداف کشاورزی پایدار عبارتند از:
- امنیت غذایی
کشاورزی پایدار یکی از ارکان اصلی امنیت غذایی جهانی است. با توجه به پیش‌بینی‌های انجام شده جمعیت کره زمین تا سال ۲۰۵۰ به ۱۰ میلیارد نفر رسیده و در نتیجه تقاضا برای غذا نیز افزایش می‌یابد. از این رو استفاده از روش های کشاورزی پایدار به منظور اطمینان از تامین مواد غذایی ایمن و پایدار ضروری است. از طریق تناوب زراعی (کشت محصولات مختلف با ترتیبی مشخص در یک قطعه زمین خاص)، کشاورزی ارگانیک و سایر روش‌های پایدار کشاورزان می‌توانند عملکرد محصول را در طول زمان افزایش دهند.
- حفاظت از محیط زیست
محیط زیست به طور پیچیده و ملموسی با سلامت سیستم‌های غذایی گره خورده است. شیوه‌های کشاورزی ناپایدار مانند استفاده وسیع از آفت کش‌ها و کودهای شیمیایی، کشاورزی تک کشت (تک محصول) و آبیاری بیش از حد منجر به تخریب خاک، آلودگی آب و نابودی تنوع زیستی کمک می‌کند. کشاورزی پایدار باعث محافظت از سلامت خاک، کاهش نیاز به مواد شیمیایی مضر و ارتقاء تنوع زیستی می‌شود. انجام برخی اقدامات مانند زراعت جنگل‌داری و کشاورزی بدون خاک‌ورزی یا کشاورزی بدون شخم زدن در محافظت از محیط زیست موثر است. در کشاورزی بدون خاک‌ورزی، بذرها در خاکی قرار می‌گیرند که شخم زده نشده و بقایای محصول قبلی بر روی سطح خاک موجود است. این روش، جابجایی و دستکاری خاک را به حداقل ممکن می‌رساند. از این رو از جوانه زدن علف‌های هرز نیز جلوگیری می‌شود.
مطالعه بیشتر: کشاورزی دقیق چیست؟ | بررسی مزایا و ابزارها
- کاهش تغییرات آب و هوایی
در حال حاضر تغییرات آب و هوایی به یکی از نگرانی‌های جهانی تبدیل شده است. کشاورزی پایدار نقش بسیار مهمی را در کاهش اثرات تغییرات آب و هوایی ایفا می‌کند. شیوه‌های کشاورزی پایدار مانند ادغام درختان در سیستم‌های کشاورزی کربن را از خاک جدا کرده و انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش می‌دهد. کشاورزی پایدار راهی برای انطباق با واقعیت‌های آب و هوایی جدید و در عین حال کاهش سهم این بخش در گرمایش جهانی را ارائه می‌کند.
- بهره‌وری منابع
کشاورزی پایدار مترادف با بهره‌وری منابع است. این شیوه از کشاورزی بر استفاده بهینه و مسئولانه از منابعی نظیر آب، انرژی و زمین‌های زراعی تاکید دارد. برخی روش‌ها مانند آبیاری کم مصرف (ارسال آب به صورت مستقیم به ریشه گیاه) از هدر رفت آب جلوگیری کرده و مصرف بهینه آب را تضمین می‌کند. علاوه بر این کشاورزی پایدار اغلب بر استفاده از منابع تجدیدپذیر تمرکز کرده و ضایعات را در فرایند کشاورزی کاهش می‌دهد. این مسئله علاوه بر کاهش اثرات زیست محیطی، با کاهش هزینه‌های ورودی منجر به پایداری اقتصادی نیز می‌شود.
- حفظ اکو سیستم
کره زمین دارای اکوسیستم‌های متنوعی است که برای حیات روی زمین حیاتی هستند. کشاورزی پایدار با آگاهی از اهمیت این اکوسیستم‌ها، به دنبال روش‌هایی هماهنگ با آن‌ها است. شیوه‌های اکولوژیکی کشاورزی مانند مدیریت یکپارچه آفات و کشاورزی چند محصولی (کاشت چند محصول در فاصله بسیار نزدیک) با کاهش نیاز به مواد شیمیایی مضر باعث حفظ اکوسیستم‌ها می‌شود. این شیوه منجر به افزایش تنوع زیستی، محافظت از گرده‌افشان‌ها و حفظ تعادل سالم در دنیای طبیعی می‌شود.
مزایای کشاورزی پایدار
کشاورزی پایدار دارای مجموعه‌ای از مزایا است. این فواید بسیار فراتر از محدوده زمین کشاورزی هستند. برخی از مزایای کشاورزی پایدار عبارتند از:
- افزایش بازده محصول
- بهبود سلامت خاک
- انعطاف پذیری اقتصادی
- کاهش اثرات زیست محیطی
- ترسیب کربن خاک ( فرایند جذب و ذخیره سازی کربن موجود در اتمسفر در خاک و گیاهان )
- بهبود مدیریت آب
- محافظت از تنوع زیستی
- غذای سالم‌تر و ایمن‌تر
انواع کشاورزی پایدار
کشاورزی پایدار مفهوم ساده و یکسانی نیست. کشاورزی پایدار طیف‌های متنوعی از رویکردها و شیوه‌های متناسب با مناطق مختلف، اقلیم‌ها و نیازهای کشاورزی را در برمی‌گیرد. انواع مختلف کشاورزی پایدار سازگاری این مفهوم برای رویارویی با چالش‌ها و فرصت‌های منحصر به فرد سیستم‌های کشاورزی مختلف را منعکس می‌کنند. برخی از انواع کشاورزی پایدار عبارتند از:
- کشاورزی ارگانیک
کشاورزی ارگانیک شناخته شده‌ترین شکل کشاورزی پایدار است. این نوع کشاورزی پایدار متکی بر شیوه‌هایی است که از مصرف آفت کش‌های مصنوعی و کودهای شیمیایی دوری کرده و بر جایگزین‌های طبیعی برای مدیریت آفات و غنی‌سازی خاک تاکید دارند. کشاورزی ارگانیک معمولاً به تناوب زراعی، کشت پوششی (پوشش گیاهی) و حفظ تنوع زیستی کمک می‌کند. این شیوه کشاورزی پایدار تضمین می‌کند که محصولات تولید شده منطبق با استانداردهای ارگانیک خاص هستند و مصرف کنندگان موادغذایی بدون مواد شیمیایی را خریداری می‌کنند. کشاورزی پایدار به سبب تولید مواد غذایی سالم‌تر، ایمن‌تر و ترویج پایداری زیست محیطی، بسیار معروف و شناخته شده است.
- پرماکالچر
پرماکالچر یک سیستم طراحی است که از اکوسیستم‌های طبیعی برای ایجاد سیستم‌های تولید مواد غذایی خودکفا و پایدار الگوبرداری و نمونه برداری می‌کند. در روش پرماکالچر شیوه‌های اجرا می‌شوند که به تقویت خاک منجر می‌شود. در اکثر مناطق کشاورزان برای دستیابی به عملکرد بالا از مواد شیمیایی فراوانی استفاده می‌کنند. این مواد علاوه بر افزایش هزینه‌های تولید منجر به تخریب منابع خاکی، آبی و زیست محیطی می‌شود. در روش پرماکالچر از کودهای شیمیایی، سموم، هورمون‌ها و دستکاری‌های ژنتیکی استفاده نمی‌شود. اصول پرماکالچر استفاده از ترکیب نهاده‌های طبیعی مانند کمپوست‌ها، کود زیستی، مدیریت کارآمد آب حشرات سودمند و ادغام حیوانات (نگهداری برخی حیوانات مانند کبوتر، خرگوش، مرغ و جوجه و اردک برای کود دامی و تغذیه کرم‌های کمپوستی) و گیاهان است. این روش یک رویکرد کل نگر است که هدف آن کاهش ضایعات، ارتقای انعطاف پذیری و ایجاد اکوسیستم‌های پایدار است.
- جنگل زراعی
جنگل زراعی کشاورزی سنتی را با کاشت درختان و گیاهان چوبی (ادغام درختان با محصولات زراعی) ادغام می‌کند. با ادغام درختان در سیستم‌های کشاورزی مزایای مانند افزایش حاصلخیزی خاک، کاهش فرسایش خاک، بهبود مدیریت آب و حفاظت از تنوع زیستی حاصل می‌شود. این رویکرد به کشاورزان این فرصت را می‌دهد که حداکثر استفاده و بهره‌وری را از زمین کشاورزی ببرند. در حقیقت این روش، مدیریت کشاورزی و پرورش درخت در نظر گرفته می‌شود.
- کشاورزی بدون خاک‌ورزی
کشاورزی بدون خاک‌ورزی شیوه‌ای است که از شخم زدن مزارع جلوگیری می‌کند. در این روش برای محافظت از خاک در برابر فرسایش بقایای محصول قبلی به صورت مالچ (پوشش‌های سطح خاک در باغ‌ها و مزارع شامل چوب خرد شده، کاه، علف، پوست درخت، خاک اره و کمپوست) روی سطح خاک باقی می‌ماند. در این روش بذر با استفاده از تجهیزات مخصوص درون خاک قرار می‌گیرد. هدف این روش حداقل جابجایی و دستکاری خاک است. این امر منجر به جلوگیری از رشد و جوانه زدن علف‌های هرز می‌شود. با حفظ مواد آلی و ساختار خاک، کشاورزی بدون خاک‌ورزی باعث حفظ سلامت خاک، حداقل‌سازی اختلال در اکوسیستم و کاهش انتشار کربن می‌شود. این روش به خصوص در مناطق مستعد فرسایش خاک بسیار مفید و موثر است.
- کشاورزی حفاظتی
تخریب اجزای خاک و کاهش نفوذ آب به درون خاک، کاهش ظرفیت خاک در نگهداری و حفظ رطوبت، کاهش نفوذ ریشه گیاهان در خاک و کاهش قدرت خاک برای حفظ مواد مغذی جهت تغذیه ریشه محصولات منجر به بروز عواقب بسیار ناگواری برای زمین‌های کشاورزی و محصولات می‌شود. از این رو استفاده از روش‌هایی برای استفاده بهینه از زمین‌های کشاورزی بسیار مهم است. کشاورزی حفاظتی بر روی تناوب زراعتی، حفظ بقایای محصول بر روی سطح خاک و حداقل دستکاری خاک متمرکز است. این روش به سبب حفظ منابع آبی و ارتقاء سلامت خاک به خصوص در مناطقی با آب و هوای خشک یا نیمه خشک موثر است. یکی از مهمترین مزیت‌های این تکنیک حفظ رطوبت خاک است. در حقیقت بقایای محصولات قبلی بر روی زمین کشاورزی منجر به عدم تبخیر رطوبت خاک اراضی می‌شود.
- تشدید پایدار
هدف رویکرد تشدید پایدار، افزایش بهره‌وری کشاورزی و کاهش اثرات زیست محیطی است. این تکنیک عناصری از شیوه‌های مختلف کشاورزی پایدار را برای افزایش بازده محصول، حفاظت از محیط زیست و حمایت از امنیت غذایی با یکدیگر ادغام می‌کند. این رویکرد تشخیص می‌دهد که افزایش تولید مواد غذایی برای پاسخگویی به تقاضای فزاینده رشد جهانی امری ضروری و حیاتی است.
- کشاورزی بیو دینامیک
کشاورزی بیو دینامیک، کشاورزی ارگانیک را با ترکیب رویکرد کل نگر دکتر رودولف اشتاینر قدری فراتر می‌برد. این روش شامل فرایند کاشت، کشت و برداشت بر اساس چرخه‌های قمری و نجومی است. این روش یک رویکرد کل نگر، زیست محیطی و اخلاقی، باغبانی، غذا و تغذیه است. این روش را می‌توان در هر جایی که محصول رشد می‌کند، با سازگاری دقیق با مقیاس، چشم انداز، آب و هوا و فرهنگ مورد استفاده قرار داد. مزارع و باغ‌های بیو دینامیک از تنوع زیستی اکوسیستم‌های طبیعی الهام گرفته شده‌اند. سبزیجات ۱ ساله یا چند ساله، گیاهان، گل‌ها، انواع توت‌ها، میوه‌ها، غلات، علوفه و گیاهان بومی همگی قادرند به تنوع گیاهان کمک کرده و سلامت و انعطاف‌پذیری ارگانیسم مزرعه را تقویت کنند. همچنین تنوع در حیوانات نیز می‌تواند بسیار مفید باشد. هر گونه حیوانی رابطه متفاوتی با زمین و کیفیت کود دارد. کشاورزان می‌توانند تنوع حیات گیاهی و جانوری را به مرور در طول زمان گسترش دهند. به طور مثال آن‌ها می‌توانند از چند محصول اولیه و یک یا دو گونه جانوری مانند زنبور عسل شروع کرده و با پیشرفت ارگانیسم مزرعه اقدام به ادغام گونه‌های دیگر کنند.
انواع روش های کشاورزی پایدار
برخی از روش‌ها و شیوه‌های کشاورزی پایدار عبارتند از:
- چرخش محصول: تناوب زراعی یک روش اساسی در کشاورزی پایدار است. این روش شامل کاشت منظم محصولات مختلف با ترتیب خاص در زمین کشاورزی در طول فصول متوالی است. این روش به از بین بردن چرخه آفات و بیماری‌ها، بهبود و افزایش حاصلخیزی خاک و حداقل سازی دستکاری خاک کمک می‌کند. با تناوب زراعی کشاورزان می‌توانند عملکرد را افزایش داده و نیاز به نهاده‌های مصنوعی را به حداقل برسانند.
- مدیریت یکپارچه آفات: مدیریت یکپارچه آفات، رویکردی مبتنی بر علم برای مدیریت آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز است. این رویکرد منجر به کاهش وابستگی به مواد شیمیایی مضر و اثرات زیست محیطی و محافظت از ارگانیسم‌های مفید می‌شود. مدیریت یکپارچه آفات، در صورت لزوم استراتژی‌های مختلف مانند کنترل بیولوژیکی، روش‌های فرهنگی و استفاده هدفمند از آفت‌کش‌ها را با یکدیگر ادغام می‌کند.
- آبیاری کارآمد: مدیریت کارآمد آب، جزء جدانشدنی و مهم کشاورزی پایدار است. روش‌های آبیاری کم مصرف مانند آبیاری قطره‌ای و کشاورزی دقیق به کشاورزان این اطمینان را می‌دهند که آب صرفاً در ناحیه مورد نیاز (ریشه گیاه) اعمال می‌شود. از این رو هدر رفت آب به حداقل ممکن می‌رسد. این رویکرد به حفظ منابع آبی و ترویج استفاده مسئولانه از آب کمک بسزایی می‌کند.
- کشت پوششی: کشت پوششی یا پوشش گیاهی شامل کاشت محصولات و گیاهان خاصی است که به سرعت رشد کرده و سطح خاک را می‌پوشانند. این پوشش‌های گیاهی مانع رشد علف‌های هرز، افزایش حاصلخیزی، حفظ رطوبت و سلامت خاک، محافظت از خاک در برابر فرسایش، بهبود ساختار خاک و کاهش نیاز به آفت‌کش‌ها و کودهای شیمیایی می‌شوند. با تجزیه طبیعی این پوشش‌های گیاهی مواد مغذی به خاک اضافه می‌شوند.
- خاک‌ورزی حفاظتی: روش‌های خاک‌ورزی حفاظتی، دستکاری خاک را به حداقل رسانده و ساختار خاک و مواد آلی آن را حفظ می‌کند. روش‌های بدون شخم زدن خاک و شخم زدن محدود از شخم زدن سنتی جلوگیری کرده و در کاهش فرسایش خاک، حفط رطوبت خاک و کاهش انتشار کربن موثر است. این اقدامات در مناطق مستعد فرسایش خاک رویکرد بسیار ارزشمندی است.
- جنگل زراعی: رویکردی کل نگر که اصول اکولوژیکی را با شیوه‌های کشاورزی ترکیب می‌کند. این روش بر ادغام محصولات و دام‌های متنوع و تقلید از اکوسیستم‌های طبیعی تاکید دارد. با تقویت فرایندهای طبیعی و تنوع زیستی، جنگل زراعی از محیط زیست محافظت کرده و در عین حال عملکرد محصول را بهبود می‌بخشد.
- پلی کالچر: این رویکرد شامل کاشت چندین محصول در نزدیک یکدیگر است. این رویکرد در مقابل کاشت تک محصولی قرار دارد. پلی کالچر از اکوسیستم‌های طبیعی نمونه برداری کرده و تنوع زیستی را ارتقاء می‌دهد. انجام این رویکرد منجر به بهبود سلامت خاک، کاهش نیاز به نهاده‌های شیمیایی و افزایش انعطاف‌پذیری محصول می‌شود. این رویکرد خطر شکست و باروری محصول را به دلیل آفت یا بیماری‌هایی که گونه‌های خاصی را تحت تاثیر قرار می‌دهند به حداقل ممکن می‌رساند.
- مدیریت مواد مغذی: مدیریت منابع مغذی برای سلامت خاک و محافظت از محیط زیست بسیار مهم و ضروری است. کشاورزی پایدار بر استفاده عاقلانه و مناسب از کودهای آلی و مصنوعی تاکید فراوان دارد. کشاورزان با تطبیق کاربرد مواد مغذی با نیازهای محصول و زمان‌بندی صحیح آن، می‌توانند باعث کاهش میزان رواناب مواد مغذی شوند. در حقیقت رواناب‌ها می‌توانند باعث آلودگی آب شوند.
سوالات متدول
کشاورزی پایدار مجموعه‌ای از شیوه‌های کشاورزی برای حفاظت از محیط زیست، کمک و گسترش منابع طبیعی و استفاده بهینه از منابع تجدیدناپذیر است که هدف آن تامین نیازهای فعلی بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای برآوردن نیازهایشان است.
چرخش محصول، مدیریت یکپارچه آفات، کشت پوششی، خاک‌ورزی حفاظتی، جنگل زراعی، سیستم پلی کالچر، آبیاری کارآمد و مدیریت مواد مغذی، انواع روش های کشاورزی پایدار می باشند.
